W bibliologii okładka jest traktowana z reguły jako część wyposażenia książki, stanowiąca niezbędny element jej zewnętrznej budowy. Zasadniczą funkcją okładki jest ochrona książki. Ponadto okładka ma promować i popularyzować książkę. To samo objaśnienie zwraca uwagę na rodzaj materiału, z jakiego można wykonać okładkę, tj. papier, karton, tworzywo sztuczne, a w przypadku okładek bibliofilskich – płótno, skóra itp.
Obwoluta natomiast, jest okładką ochronną. To stwierdzenie definiuje jej najważniejsze cechy i funkcje. Powinna zatem wyróżniać ją trwałość. Oznacza to, że do druku obwoluty należy wykorzystać grubszy papier. Dodatkowo wytrzymałość obwoluty może być wzmocniona za pomocą bezbarwnego papieru lub przez oklejenie jej bezbarwną folią podkreśla także reklamowy charakter obwoluty. Jak łatwo zauważyć, w obu definicjach za wiodącą uważa się funkcję ochronną okładki i obwoluty. Akcentują one również wartość promocyjną okładki i obwoluty, a w tym kontekście odpowiednie ich zaprojektowanie.
Zadaniem okładki i obwoluty jest:
W publikacjach z dziedziny edytorstwa właściwości okładek są postrzegane głównie z perspektywy sposobu ich wykonania. Definicja terminu okładka to „zewnętrzna osłona bloku książki wykonana z papieru, kartonu, tektury, sztucznego tworzywa itp. Teksty na okładce mogą być ze składu, ze specjalnych projektów graficznych lub kolorowych fotografii”.
W obu definicjach w głównej mierze zwrócono uwagę na warsztatowe wykonanie okładki, przy czym druga z nich wyróżnia dodatkowo rodzaje okładek według normy branżowej. Są to: okładka jednolita, okładka zeszytowa, okładka przylegająca, okładka zakrywająca jednolita, okładka wzmocniona lamówką.
Okładka jest produktem przemysłowym i rzemieślniczym, a sposób jej wykonania jest obwarowany normami. Oczywiste jest to, że projektowanie graficzne książek, a tym samym okładek i obwolut, było podporządkowane stylom i prądom obecnym w sztuce w różnych okresach historycznych. Okładki i obwoluty, podobnie jak ilustracje w książkach, reprezentowały określone kierunki artystyczne.
Znakomite dzieła z dziedziny polskiej sztuki książkowej powstały na początku ubiegłego stulecia, wystarczy wspomnieć prace Stanisława Wyspiańskiego, Edwarda Okunia, Jana Bukowskiego i wielu innych. Ponowny rozkwit polskiej grafiki książkowej nastąpił w latach 60. XX w. za sprawą artystów warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, należących do polskiej szkoły ilustracji.
Nowe wymagania rynku, słabość przemysłu wydawniczego, konkurencyjność cenowa przedruków ilustracji i okładek oferowanych przez zachodnie przedsiębiorstwa miały duży wpływ na jakość grafiki książkowej. Jednak od kilku lat można ponownie zauważyć podnoszenie się prestiżu projektowania książek oraz wzrost jakości ich artystycznego wykonania. Warto również nadmienić, że dzisiejsze uczelnie artystyczne mają w ramach swych wydziałów pracownie projektowania książki i typografii, co niewątpliwie wpływa na rozwój tej dziedziny sztuki.
Można zaobserwować ogromną przemianę, jaka dokonała się w ostatnich latach, kiedy to „piksele i rozmaite programy zastąpiły ołówek i papier” 1. Komputer dla olbrzymiej większości projektantów stał się najważniejszym narzędziem pracy. Trzeba jednak zaznaczyć, że projektowanie graficzne okładek i obwolut zdominował całkowity pluralizm twórczy. Przyczyny takiego stanu rzeczy należy upatrywać przede wszystkim w ciągłym dążeniu grafików do kształtowania swojego własnego, odrębnego stylu. Dowolność w projektowaniu zdaje się tylko pozorna, świadczy o tym opracowanie czternastu punktów oceny książek przez szwajcarskiego krytyka i grafika Josta Hochulego. Podkreśla on wielokrotnie konieczność zachowania ogólnej koncepcji całej książki, zwracając uwagę na to, że okładka i obwoluta powinny odpowiadać celowi danej publikacji oraz mieścić się w tej ogólnej koncepcji.
center>Projektowanie graficzne wprowadza pewne ogólne zasady kompozycji, które mogą mieć zastosowanie również do okładki i obwoluty. Badacz może zatem podjąć próbę analizy okładki oraz obwoluty, mając na uwadze wykorzystanie w ich układzie poszczególnych elementów kompozycyjnych. Są to przede wszystkim:
Książki w twardych okładkach mogą posiadać tzw. obwolutę. Jest to zadrukowany papier, który dodatkowo chroni książkę. Poniżej ilustrujący ją schemat:
Elementy obwoluty książki.
Jakie powinny być treści na okładce i ewentualnej obwolucie? Otóż przede wszystkim mają spełniać naczelną funkcję promocyjną. Projektant dostaje od wydawcy wskazania co ma zostać zamieszczone. Można zamieścić wszystkie poniższe pozycje lub wybrać ich część:
1 Por. m.in. Sztuka książki…; Świat w obrazach. Zbiory graficzne w instytucjach kultury. Ich typologia, organizacja i funkcje, pod red. M. Komzy, Wrocław 2009.
Tekst: Bernadetta Bieniasz-Erazmus
Projekty wykonane przez uczniów klas: 3F i 4N